Tại sao lại gọi là nhà tù Hỏa Lò? Tìm hiểu nguồn gốc tên gọi từ một làng nghề đã mất

Ít ai biết rằng, tên gọi này không bắt nguồn từ những gì diễn ra bên trong các bức tường nhà tù, mà lại là di sản của một làng nghề đã vĩnh viễn biến mất.

Theo thông tin từ Fanpage Di tích Nhà tù Hỏa Lò - Hoa Lo Prison Relic, câu chuyện bắt đầu từ trước khi nhà tù được xây dựng. Vào thế kỷ XIX, trên vùng đất này thuộc phường Trần Hưng Đạo, quận Hoàn Kiếm, từng tồn tại một làng nghề thủ công độc đáo mang tên Phụ Khánh, thuộc tổng Vĩnh Xương, huyện Thọ Xương. 

Đây là ngôi làng duy nhất trong khắp Kinh thành Thăng Long khi đó chuyên sản xuất các vật dụng bằng đất nung như bát, đĩa, siêu, ấm, và đặc biệt là các loại bếp lò. Hình ảnh những con ngõ nhỏ quanh năm đỏ lửa, khói tỏa ra từ các lò nung đã trở thành một nét đặc trưng, khiến người dân quen gọi ngôi làng bằng một cái tên giản dị và chân thực: làng Hỏa Lò.

Cái tên Hỏa Lò mộc mạc và gắn liền với ký ức của người dân đến nỗi, khi thực dân Pháp cho san phẳng ngôi làng vào năm 1896 để xây dựng một nhà tù kiên cố, người ta đã dùng chính tên làng để gọi cho công trình mới. Thay vì gọi bằng cái tên ngoại quốc xa lạ "Maison Centrale", cái tên "Nhà tù Hỏa Lò" được người dân truyền miệng và trở thành tên gọi không chính thức nhưng lại phổ biến nhất.

Sự ra đời của nhà tù cũng chính là dấu chấm hết cho một làng nghề hàng thế kỷ. Năm 1896, toàn bộ 48 hộ dân của làng Phụ Khánh bị buộc phải di dời đến khu vực phố Thể Giao (thuộc quận Hai Bà Trưng ngày nay), nhường lại mảnh đất quê hương cho một công trình cai trị. 

Từ một nơi nhộn nhịp, ấm áp với "lửa" của sự sáng tạo và lao động, làng Hỏa Lò đã bị xóa sổ để thay thế bằng một nhà tù hiện đại và kiên cố bậc nhất Đông Dương thời bấy giờ, một nơi lạnh lẽo của gông cùm và xiềng xích.

Như vậy, tên gọi "Hỏa Lò" chính là một chứng tích của lịch sử, một sự tưởng nhớ của người dân Hà Nội về một làng nghề đã mất. Theo dòng thời gian, cái tên này còn mang thêm một lớp nghĩa mới, vừa gợi về những "lò lửa" nung gốm của quá khứ, vừa ám chỉ về "địa ngục trần gian" mà nhà tù này đã trở thành nơi giam cầm các chiến sĩ cách mạng. Hiểu về nguồn gốc tên gọi giúp chúng ta có thêm một góc nhìn sâu sắc và trân trọng hơn về giá trị lịch sử của Di tích Nhà tù Hỏa Lò ngày nay.