Người xây dựng Thành cổ Diên Khánh là ai trong lịch sử?

Cách trung tâm Nha Trang khoảng 10 km về phía Tây, Thành cổ Diên Khánh nằm yên bình ở khóm Đông Môn, huyện Diên Khánh, bên trục đường Lý Tự Trọng và sát quốc lộ 1. Cùng với Kinh thành Huế, nơi đây là một trong số hiếm hoi những tòa thành cổ tại Việt Nam còn giữ gần như nguyên vẹn dáng hình kiến trúc thuở ban đầu.

Thành cổ Diên Khánh do ai xây dựng?

Là một chứng tích hiếm hoi của thời nội chiến giữa hai thế lực lớn: Nhà Tây Sơn và chúa Nguyễn – được xây dựng sau cuộc tấn công thành công của Nguyễn Ánh vào vùng đất này năm 1793. Khi đó, Tây Sơn suy yếu sau cái chết của vua Quang Trung, và Diên Khánh trở thành vùng đất chiến lược mà Nguyễn Ánh lựa chọn làm căn cứ quân sự lâu dài, một tuyến phòng thủ trọng yếu phía Nam.

Tọa lạc cách thành phố Nha Trang khoảng 10 km về phía Tây, bên phải Quốc lộ 1, thành được thiết kế theo kiểu Vauban (pháo đài châu Âu), với tường thành cao, hào sâu bao quanh và cây cối rậm rạp bên ngoài tạo thành lớp phòng vệ tự nhiên vững chắc. Ban đầu, Diên Khánh có 6 cổng thành, nhưng đến năm 1823, hai cổng Tả và Hữu đã bị lấp, chỉ còn lại bốn cổng chính: Đông, Tây, Tiền (Nam) và Hậu (Bắc).

Các cổng thành được xây dựng đồng bộ, mỗi cổng là một khối kiến trúc dài khoảng 15m, với vòm cuốn trung tâm cao 3,44m, rộng 2,88m – tạo nên một hành lang kiên cố để quân lính di chuyển. Hai bên vòm là bậc tam cấp rộng 3m dẫn lên mặt thành, vừa để quan sát vừa thuận tiện cho việc phòng thủ. Thành Diên Khánh không chỉ là một cứ điểm quân sự, mà còn là biểu tượng cho tầm nhìn chiến lược và khát vọng tái thiết giang sơn của Nguyễn Ánh trong buổi đầu dựng nghiệp.

Vẻ đẹp phòng thủ và quyền uy xưa cũ trong kiến trúc Thành cổ Diên Khánh 

Phía trên mỗi cổng thành Diên Khánh được xây một lầu canh hình tứ giác, mỗi cạnh dài 3,3 mét, mở ra bốn hướng như những mắt quan sát luôn hướng về trời đất. Trên cùng là tầng lầu nhỏ, mái cong mềm mại, lợp ngói âm dương truyền thống – vừa uy nghi vừa thanh thoát. Hai mặt cổng đều có lan can xây cao khoảng 0,85m, tạo thành hành lang bảo vệ kiên cố.

Liền với các cổng là hệ thống tường thành đắp bằng đất, cao khoảng 3m. Mặt ngoài tường thoải và dựng đứng hơn để tăng khả năng phòng thủ, trong khi mặt trong thoai thoải hơn, được xây thêm bậc tam cấp ở vài đoạn, thuận tiện cho việc tuần tra. Ngày xưa, lớp tường thành còn được trồng ken dày tre gai và cây có gai – như lớp áo giáp tự nhiên đầy răn đe. Phía ngoài là hào nước sâu 3–5m, lòng hào hẹp ở các góc nhưng mở rộng trước những cổng chính – tạo thế phòng ngự chủ động, linh hoạt.

Không chỉ là pháo đài quân sự, Diên Khánh còn từng là trung tâm hành chính quan trọng dưới triều Nguyễn. Bên trong thành là cả một hệ thống công trình quy mô: cột cờ, hoàng cung, các dinh thự của Tuần vũ, Án sát, Lãnh binh, Tham tri, cùng kho tàng và nhà lao – phản ánh rõ nét vị thế trọng yếu của vùng đất này.

Trải qua hơn hai thế kỷ, những bức tường đất và hào sâu dần nhuốm màu thời gian, rêu phong và mưa gió đã làm xói mòn nhiều đoạn. Tuy vậy, bằng những nỗ lực bảo tồn, năm 2003 Diên Khánh được trùng tu lần đầu: bốn cổng thành được sơn sửa, nhiều đoạn tường được gia cố. Đến năm 2010, tỉnh Khánh Hòa tiếp tục triển khai dự án tu bổ, khôi phục dấu ấn một thời vang bóng, gìn giữ di sản quý giá cho các thế hệ mai sau.