Chùa Ông Thu Xà: Ngôi chùa linh thiêng bậc nhất xứ Quảng

Chùa Ông Thu Xà: Ngôi chùa cổ kính mang đậm dấu ấn người Hoa

Tọa lạc tại thị tứ Thu Xà, xã Nghĩa Hòa, huyện Tư Nghĩa, Chùa Ông (Quan Thánh Tự) là một điểm đến tâm linh nổi bật, cách thành phố Quảng Ngãi 10km về hướng đông. Ngôi chùa này không chỉ sở hữu kiến trúc độc đáo mà còn mang đậm dấu ấn văn hóa của cộng đồng người Hoa tại Quảng Ngãi.

Chùa Ông được kiến lập vào năm Minh Mạng thứ hai (1821) bởi 4 bang người Hoa Minh Hương, gồm Phúc Kiến, Triều Châu, Hải Nam và Quảng Đông, sinh sống tại vùng Thu Xà. Trải qua gần 200 năm lịch sử, chùa đã trải qua 4 lần trùng tu vào các năm 1881, 1894, 1920 và 199x, góp phần gìn giữ và bảo tồn những giá trị văn hóa, kiến trúc đặc sắc.

Ngày nay, Chùa Ông Thu Xà là nơi thờ tự linh thiêng, thu hút đông đảo người dân địa phương và du khách đến tham quan, chiêm bái. Đặc biệt, vào dịp lễ, Tết, chùa càng trở nên nhộn nhịp với nhiều hoạt động tín ngưỡng phong phú.

Chùa Ông Thu Xà: Kiến trúc hài hòa giữa nét Hoa - Việt

Chùa Ông Thu Xà thờ phụng Quan Vũ (關 羽), một vị tướng nổi tiếng thời Tam Quốc, được người Hoa tôn sùng là Quan Công, biểu tượng của lòng trung nghĩa, trí dũng song toàn.

Trong những chuyến hải hành rời xa quê hương, người Hoa Nam thường cầu khẩn sự phù hộ của Quan Thế Âm Bồ Tát (Phật Bà Quan Âm Nam Hải) và Thiên Hậu Thánh Mẫu để vượt qua sóng gió, tìm được bến bờ bình yên. Niềm tin này cũng ăn sâu vào tiềm thức của người Việt, đặc biệt là cư dân vùng ven biển, thể hiện sự giao thoa trong tín ngưỡng dân gian.

Ngoài ra, hậu cung còn thờ phụng Thiên Hậu Thánh Mẫu, vị thần bảo hộ cho ngư dân và những người đi biển; Kim Đẩu - vị thần cai quản sao Bắc Đẩu, ban phúc lộc thọ; và 12 bà mụ - những vị thần bảo hộ cho trẻ em.

Sự kết hợp thờ tự này thể hiện sự giao thoa giữa tín ngưỡng của người Hoa và người Việt, tạo nên nét đặc trưng riêng cho Chùa Ông Thu Xà.

Tuy không đồ sộ như chùa Ông ở Hội An, chùa Ông Thu Xà Quảng Ngãi lại gây ấn tượng bởi sự kết hợp hài hòa giữa kiến trúc Hoa - Việt, tạo nên tổng thể thẩm mỹ cao. Tọa lạc trên khuôn viên rộng 2.730m2, bao gồm vườn chùa, tam quan, sân chùa và khu vực chính điện, Chùa Ông Thu Xà được bao bọc bởi hệ thống tường thành cao 1,2m, dày 0,5m với thiết kế chấn song con tiện độc đáo. Chính sự khiêm nhường trong quy mô lại càng tôn lên nét tinh tế trong kiến trúc, khiến chùa Ông Thu Xà trở thành điểm nhấn văn hóa, tâm linh đặc sắc của Quảng Ngãi.

Chùa Ông Thu Xà tọa lạc với mặt chính hướng về phía Đông, mang bố cục kiến trúc "tiền miếu hậu đình" đặc trưng. Từ ngoài vào, du khách sẽ lần lượt chiêm ngưỡng các công trình được sắp xếp đăng đối trên một trục đạo chính, bao gồm: cổng tam quan uy nghi, bình phong và trụ biểu trấn giữ, tiếp đến là lầu chuông, lầu trống hai bên, và cuối cùng là khu chánh điện thờ tự. Hai cổng phụ thấp hơn nằm cân xứng hai bên mặt tiền, tạo sự hài hòa cho tổng thể. Phía sau chùa là miếu thờ Tiêu Diện Đại Sỹ, hoàn thiện bố cục kiến trúc truyền thống. Sự sắp xếp chặt chẽ, đăng đối này không chỉ mang giá trị thẩm mỹ cao mà còn thể hiện triết lý âm dương ngũ hành trong kiến trúc Chùa Ông Thu Xà Quảng Ngãi.

Cổng tam quan Chùa Ông Thu Xà được xây dựng theo lối kiến trúc một gian, với bốn cột trụ vững chãi, tạo nên sự uy nghi, bề thế. Điểm nhấn của cổng tam quan nằm ở hai bộ vì chống rường trái bí, kết hợp với hệ thống tam hoành độc đáo. Hoành thứ ba uốn cong mềm mại như hình thuyền, hai đầu trang trí tinh xảo với hình rồng phượng đối xứng. Các hoành liên kết với nhau qua các vì chồng và gác qua đầu cột một cách chắc chắn. Mái cổng lợp ngói âm dương, đỉnh mái uốn cong dáng thuyền, trang trí hình rồng và dây leo thực vật cách điệu. Bờ mái được chia thành năm ô hộc trang trí, tạo điểm nhấn thẩm mỹ. Hai bên cổng là hai miếu thờ bà Thiên Hậu, cân đối về bố cục, hài hòa với tổng thể kiến trúc cổng tam quan

Nổi bật ngay lối vào là tấm bình phong cao 2m, đúc từ tam hợp chất, tạo ấn tượng mạnh mẽ. Mặt trước bình phong đắp nổi hình mãnh hổ trong tư thế nhe răng, vểnh đuôi, toát lên vẻ uy dũng, sống động như thật. Mặt sau lại là hình con ly được đắp nổi tinh tế trên cụm mái, mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc. Hai bên bình phong là hai trụ biểu bề thế, dẫn lối vào không gian chính. Hai bên trục đạo, lầu chuông và lầu trống được xây dựng đăng đối, cân xứng, góp phần tạo nên vẻ đẹp uy nghiêm, hoàn chỉnh cho tổng thể kiến trúc.

Về tổng thể, Chùa Ông Thu Xà sở hữu kiến trúc độc đáo, được bố cục theo hình chữ "Tam" (三) gồm ba tòa nhà nối liền nhau: tiền đường, chính điện và hậu cung, tạo nên sự bề thế, uy nghiêm. Nổi bật trên đỉnh mái nhà tiền đường là ba chữ Hán “Quan Thánh Tự” đắp nổi, khẳng định vị thế của ngôi chùa. Mặt tiền chùa ấn tượng với ba cửa lớn và hai cửa vòm nhỏ. Bước vào tiền đường, du khách sẽ thấy 18 cột gỗ chia thành ba gian, hai chái, trong đó, hàng hiên gồm sáu cột thấp, được nâng đỡ bởi các bệ đá hình cẩm đôn vững chãi. Kiến trúc Chùa Ông Thu Xà là sự kết hợp hài hòa giữa các yếu tố, tạo nên một không gian tâm linh trang nghiêm và cổ kính.

Dưới thời vua Khải Định, vào năm 1920, Chùa Ông Thu Xà đã được trùng tu, nâng cao mặt tiền, tạo nên dáng vẻ bề thế hơn. Khung nhà được cấu tạo bởi bốn bộ vì kèo vỏ cua theo kiểu chồng rường - giả thủ, mang đậm nét kiến trúc đặc trưng. Điểm nhấn là các đầu rồng được chạm nổi tinh xảo, xen kẽ là hình ảnh mây lửa và đường viền dây leo thực vật sống động. Mặt trính (hoành) nổi bật với họa tiết hoa cúc tám cánh được chạm khắc sắc nét. Các vì kèo từ vì vỏ cua được thả xuôi, gác qua đầu cột giữa và liên kết chắc chắn với hàng cột hiên bằng kỹ thuật chốt mộng tinh vi. Chính lần trùng tu này đã góp phần tạo nên kiến trúc Chùa Ông Thu Xà độc đáo như ngày nay.

Khu vực chánh điện của Chùa Ông Thu Xà được thiết kế với 3 gian, nổi bật với 12 cột gỗ. Gian chính giữa, nơi thờ Quan Công, được nhấn mạnh bằng 4 cột gỗ to và cao hơn, tạo không gian riêng biệt, uy nghiêm. Điểm đặc sắc trong kiến trúc chánh điện là bộ vì kèo chồng rường chày cối (đâm trính) tinh xảo. Ở đầu trụ chồng, người thợ đã khéo léo gắn thêm "cánh dơi" - một bảng gỗ xòe rộng như cánh dơi - vừa để gánh đỡ thượng lương, đòn tay, vừa tránh cho đầu trụ chồng chạm trực tiếp vào thượng lương, điều kiêng kỵ trong kiến trúc cổ. Sự kết hợp hài hòa giữa kỹ thuật và quan niệm tâm linh này góp phần tạo nên vẻ đẹp độc đáo cho kiến trúc Chùa Ông Thu Xà Quảng Ngãi. Bên tả và bên hữu thờ của gian thờ Quan Công là các gian thờ Thần tài, Thổ trạch, ngựa xích thố, tả ban và hữu ban tùng tự.

Nối tiếp chánh điện, hậu cung của Chùa Ông Thu Xà được kết nối thông qua hai cửa phụ. Không gian hậu cung gồm ba gian, với bộ khung vững chắc gồm tám cột vuông, chịu lực cho bốn vì kèo dạng trính chuyền xuyên suốt. Các trính chuyền này gác lên đầu cột và vách, đồng thời đỡ bộ vì kèo cánh ác thông qua hai cột trốn. Đỉnh vì kèo cánh ác được liên kết bởi hoành ngang, giằng giữa hai bộ vì kèo và đỡ bộ vì chồng rường trái bí. Bộ vì chồng rường trái bí này có ba vì chống ngắn, chịu trách nhiệm đỡ thượng lương và đòn tay hai bên. Phía sau hậu cung là vách với cửa chấn song thấp, hai bên hông có một cửa vòm nhỏ để thuận tiện di chuyển. Kết cấu này thể hiện rõ nét kiến trúc truyền thống, tạo nên sự bề thế và uy nghiêm cho Chùa Ông Thu Xà Quảng Ngãi.

Khu vực hậu cung của Chùa Ông Thu Xà là nơi an vị nhiều pho tượng quý, chế tác tinh xảo. Gian giữa thờ Quán Thế Âm Bồ Tát, Địa Tạng Bồ Tát và Chuẩn Đề Bồ Tát, nổi bật với bức họa Đạt Ma tổ sư qua sông ở vị trí trung tâm. Hai gian phụ hai bên thờ cụm tượng Thiên Hậu và Kim Đẩu. Cụm tượng Thiên Hậu gồm năm pho tượng: Thiên Hậu, Cửu Thiên Huyền Nữ, Phán Quan, Thiên Lý Nhãn và Thiên Lý Nhĩ. Trong khi đó, cụm tượng Kim Đẩu bao gồm Kim Đẩu, Phán Quan cùng 12 bà mụ. Các tượng thờ tại đây được làm từ nhiều chất liệu như đồng, gỗ, đất nung với đa dạng kích cỡ, bài trí quay mặt ngược hướng với gian chánh điện. Mỗi pho tượng đều là tác phẩm nghệ thuật, được chế tác công phu, sinh động, thể hiện sự tôn kính và giá trị tâm linh sâu sắc trong Chùa Ông Thu Xà Quảng Ngãi.

Kết nối với chánh điện tạo thành một tổng thể kiến trúc thống nhất, khu vực hậu cung của chùa Ông Thu Xà lại mang chức năng là nơi thờ Phật, với mặt tiền hướng về phía Tây và bảng hiệu Quang Minh tự (光 明 寺). Am thờ Tiêu Diện Đại Sĩ, hiện thân của Quán Thế Âm Bồ Tát với sứ mệnh hàng phục yêu ma, cứu độ chúng sinh, được đặt đối diện với Quang Minh tự. Như vậy, tuy cùng nằm trong khuôn viên chùa Ông Thu Xà, khu vực này lại mang ý nghĩa tâm linh Phật giáo riêng biệt, thể hiện sự đa dạng trong tín ngưỡng của người dân địa phương.

Chùa Ông Thu Xà lưu giữ 6 bia đá cổ, khắc chữ Hán, ghi dấu những lần trùng tu quan trọng vào các năm 1895 (Thành Thái thứ 7) và 1920 (Khải Định thứ 5). Đây là những tư liệu quý giá về lịch sử Chùa Ông Thu Xà. Các bia đá được chạm khắc tinh xảo với hình "lưỡng long tranh châu" nổi bật ở trán bia, cùng hoa văn đầu rồng quấn dây leo thực vật trang trí ở diềm bia. Nội dung văn bia ghi lại danh sách những người đã đóng góp công đức, bao gồm tên, quê quán và số tiền cúng, thể hiện sự chung tay góp sức của cộng đồng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị của ngôi chùa. Những bia đá tại Chùa Ông Thu Xà không chỉ mang giá trị lịch sử mà còn là những tác phẩm nghệ thuật điêu khắc đá độc đáo.

Chùa Ông Thu Xà là minh chứng cho sự giao thoa văn hóa độc đáo, thể hiện qua sự kết hợp hài hòa giữa kiến trúc Việt và Hoa. Bên cạnh những nét đặc trưng của nhà rường miền Trung với các vì kèo chồng rường chày cối, vì kèo chồng rường giả thủ, chùa còn mang dấu ấn kiến trúc từ đồng bằng Bắc Bộ với vì kèo trốn trính chuyền. Đặc biệt, sự xuất hiện của bộ vì kèo chồng rường trái bí - phong cách kiến trúc Hoa Bắc - càng làm tăng thêm giá trị nghệ thuật cho ngôi chùa. Chính sự hòa quyện tinh tế giữa các yếu tố kiến trúc Việt - Hoa đã tạo nên vẻ đẹp riêng biệt, độc đáo cho Chùa Ông Thu Xà Quảng Ngãi.

Năm 1993, Chùa Ông Thu Xà được Bộ Văn hóa Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) công nhận là Di tích Lịch sử - Văn hóa Quốc gia theo quyết định số 43 VH/QĐ ngày 7/1/1993. Đây là sự ghi nhận cho những giá trị lịch sử, văn hóa và kiến trúc độc đáo của ngôi chùa cổ