Theo Nikolai Ivanovich Vavilov (25/11/1887 – 26/1/1943) là một nhà thực vật học và nhà di truyền học nổi tiếng của Nga và Liên Xô, được biết đến nhiều nhất vì đã nhận dạng ra các trung tâm nguồn gốc của các loại cây trồng, ông dành cả cuộc đời mình cho việc nghiên cứu và cải thiện lúa mì, ngô và các loại cây lương thực khác, góp phần vào việc cải thiện và tăng năng suất các giống cây trồng), Trung Á là khu vực giàu có nhất về đa dạng loài đặc hữu và loài trong loài và thuộc về một trong năm trung tâm xuất xứ quan trọng nhất của cây trồng. Mặc dù tài nguyên thiên nhiên bị xói mòn, vẫn còn 8.100 loài thực vật trong khu vực, trong đó có 890 loài đặc hữu. Khoảng 400 loài trong số chúng đang bị đe dọa và được đưa vào danh sách các loài có nguy cơ tuyệt chủng “Sách đỏ”.

Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan và Uzbekistan rất giàu các loại cây trồng thuần hóa có tính biến đổi cao với nhiều giống bản địa có đặc điểm độc đáo. Các loại cây trồng chính trong khu vực là ngũ cốc (lúa mì, lúa mạch, gạo, ngô, lúa miến, v.v.), cây họ đậu thực phẩm (đậu, đậu gà), rau (cà chua, khoai tây, hành tây, tỏi, rau mùi, v.v.), dưa, cây công nghiệp và cây kích thích (bông, củ cải đường, lạc, vừng, thuốc lá). Các loại trái cây phổ biến chính là táo (Malus domestica), mơ (Armeniaca vulgaris), đào (Persica vulgaris), lê (Pyrus communis), mận (Prunus domestica), nho (Vitis vinifera), hạnh nhân (Amygdalus communis), hồ trăn (Pistacia vera), lựu (Punica granatum) và sung (Ficus corica).

Nhiều giống cây bản địa có giá trị và các giống cây trồng địa phương lâu đời như đào, mộc qua, anh đào, lựu, hồng và các loại cây khác vẫn được duy trì trong vườn nhà và các trang trại nhỏ.

Trong nhiều năm qua, sự đa dạng di truyền bản địa của các loài trái cây đã bị xói mòn, chủ yếu là do tình trạng chăn thả quá mức, phá rừng, khai thác gỗ và công nghiệp hóa gia tăng. Để chống lại sự xói mòn di truyền, các quốc gia Trung Á đã thành lập khoảng 15 khu bảo tồn rừng, nơi các loài trái cây hoang dã được bảo tồn theo luật pháp của Nhà nước. Tại một số khu bảo tồn này, do những thay đổi kinh tế xã hội gần đây do sự sụp đổ của Liên Xô, người dân địa phương đã phải sử dụng quá mức các loại trái cây đó, dẫn đến sự xói mòn di truyền. Các Địa điểm Dự án đã được lựa chọn để bao gồm một số khu bảo tồn rừng này ngoài các địa điểm trên trang trại và môi trường sống tự nhiên nơi có sự đa dạng trong loài cao và/hoặc các dạng đặc biệt được tìm thấy.

Việc bảo tồn đa dạng sinh học thực vật phổ biến trong khu vực đảm bảo tính sẵn có của các nguồn gen có giá trị cho các nhà lai tạo và nghiên cứu thực vật. Điều này không chỉ dẫn đến sự sống còn của các loài này và do đó bảo vệ cơ sở tài nguyên thiên nhiên, mà còn cung cấp một cơ sở vững chắc cho sản xuất nông nghiệp bền vững trong khu vực. Sự đa dạng cao của các loài thực vật được trồng trong khu vực là một nguồn tài nguyên quốc tế có ý nghĩa toàn cầu, cũng như là một thành phần thiết yếu của việc cải thiện sản xuất cây trồng trong khu vực và là một yếu tố chính của các chiến lược sản xuất của nông dân ở các quốc gia khác nhau.

Hàng triệu năm trước, trong những khu rừng núi ôn đới của một vùng ít người biết đến ở Trung Á , một số loại cây ăn quả và cây hạt được yêu thích nhất thế giới đã bắt đầu phát triển. Táo, mơ, anh đào, mận, nho, sung, đào, lựu, lê, hạnh nhân, hồ trăn và óc chó đều có nguồn gốc từ những ngọn đồi và thung lũng của dãy núi Thiên Sơn, trải dài từ Uzbekistan ở phía tây đến Trung Quốc và Mông Cổ ở phía đông.

Khu vực này có nhiều núi lửa và địa chất hỗn loạn, nhưng lại màu mỡ - các nhà khoa học đã đưa ra giả thuyết rằng ở một nơi thường xuyên xảy ra phun trào, động đất và lở đất, các loài cây sống ngắn có thể phát tán hạt rộng rãi bằng cách làm cho chúng trở nên hấp dẫn đối với các loài động vật có vú lớn sẽ có cơ hội sống sót cao hơn so với các loài cây sống lâu, trưởng thành chậm.

Và chiến lược sinh tồn ngon lành đó đã phục vụ tốt cho các loài này. Đối với cư dân trong khu vực, thực phẩm đại diện cho cả sự an toàn và tiền tệ xã hội. “Từ tài xế taxi đến các bộ trưởng và người dân địa phương, hầu như ai cũng mang theo một ít trái cây khô hoặc hạt,” Paola Agostini, chuyên gia tài nguyên thiên nhiên hàng đầu của Châu Âu và Trung Á tại Ngân hàng Thế giới cho biết .

“Nó giống như lưới an toàn này, và cũng là một món quà đáng yêu: một thứ gì đó để chia sẻ với người khác mà luôn được trân trọng.”

Các khu chợ Trung Á cung cấp vô vàn màu sắc, hương vị, kết cấu và chủng loại – nhiều hơn nhiều so với những gì hầu hết chúng ta thường thấy ở lối đi bán sản phẩm của siêu thị địa phương. Agostini cho biết: “Tôi luôn ngạc nhiên khi người dân trong khu vực có thể dễ dàng biết được một quả mơ khô cụ thể đến từ quốc gia nào”. “Kiến thức của họ về những sản phẩm này thực sự sâu sắc”.

Việc mua và chia sẻ những món ăn giàu năng lượng này là một tập tục cổ xưa ở khu vực này. Trái cây và các loại hạt là những mặt hàng chính trên Con đường tơ lụa, một mạng lưới các tuyến đường thương mại cổ xưa đi qua trung tâm Trung Á, nối liền Châu Âu, Trung Đông và Châu Á, từ thế kỷ thứ nhất trước Công nguyên cho đến giữa những năm 1400. Qua nhiều thế kỷ giao thương và du lịch – và rất nhiều hoạt động ăn uống của con người, lạc đà và ngựa trên đường đi – các loài trái cây và hạt có giá trị đã phát tán hạt của chúng ngày càng rộng hơn, và các giống lai mới đã được tạo ra, nhiều trong số đó hiện là mặt hàng chủ lực của siêu thị và vườn cây ăn quả tại nhà, được trồng nhiệt tình ở các vùng ôn đới trên toàn cầu.

Những câu chuyện về quá trình thuần hóa thực vật thường có xu hướng cường điệu hóa vai trò của con người, nhưng khoa học mới hơn cho thấy rằng "tiến hóa song song" với các loài thực vật mà chúng ta yêu thích thường là cách chính xác hơn để đóng khung quá trình này. Robert Spengler, một nhà thực vật học dân tộc học cổ đại tại Viện Max Planck ở Jena, Đức cho biết: "Rất khó có khả năng khi ai đó lấy một quả táo từ Kazakhstan và mang nó qua toàn bộ một lục địa, họ nghĩ rằng họ có thể lai nó với một giống khác và tạo ra thứ gì đó tốt hơn". "Nhiều khả năng họ chỉ mang hạt giống để trồng ở một nơi khác. Và khi làm như vậy, họ vô tình tạo ra một phản ứng dây chuyền các sự kiện lai tạo".

Theo nghiên cứu của Spengler về nguồn gốc của táo, con người cũng không phải là loài động vật có vú đầu tiên tham gia vào quá trình phát tán và đồng tiến hóa đó. Vào cuối kỷ Miocene (còn gọi là kỷ Trung Tân - một kỷ địa chất kéo dài từ khoảng 23,03 tới 5,33 triệu năm trước), các loài động vật có vú lớn như voi ma mút và ngựa đóng vai trò quan trọng trong việc phát tán hạt táo và tạo điều kiện cho quá trình tiến hóa của chúng thành những loại quả lớn, ngọt và có hương vị đậm đà mà chúng ta thưởng thức ngày nay.

• Giờ bay từ Việt Nam đến Kazakhstan và Uzbekistan
• Vé khứ hồi Việt Nam - Trung Á