Khám phá bản sắc Tây Bắc qua nghệ thuật Xòe Thái tại Sơn La

Xòe Thái là nghệ thuật độc tài tinh xảo, Gắn bó mật thiết bị đời sống văn hóa, tín ngưỡng của đồng bào Thái ở Sơn La và rộng khắp Tây Bắc.

Ý nghĩa của Xòe trong đời sống cộng đồng

“Xòe” có nghĩa là múa, với các biểu tượng biểu tượng cho hoạt động lao động, sinh hoạt văn hóa và nghi lễ của con người. Nghệ thuật này thường xuất hiện trong các lễ cưới, lễ hội, sự kiện cộng đồng, mang tính kết nối tinh thần và thể hiện bản văn hóa đặc sản của người Thái.

• Xòe nghi lễ và Xòe biểu diễn thường kết hợp với các đạo cụ, tạo nên sự sinh động, được gọi theo tên đạo cụ: Xòe khăn, Xòe nón, Xòe quạt, Xòe sạp, Xòe nhạc, Xòe Viết, Xòe hoa...
• Xòe vòng lại phổ biến nhất, với hình thức mọi người kết nối tay nhau thành vòng tròn, cùng hòa nhịp bước chân và âm nhạc, tạo ra bầu không khí đồng điệu và gắn kết.

Động tác cơ bản của Xòe thường là ôm tay lên cao, mở rộng, hạ xuống, rồi nắm tay người bên cạnh, cùng bước chân đều nhịp. Người đệm hơi ưỡn, giảm nhẹ ra sau. Âm nhạc đi kèm chủ yếu là nhạc cụ dân tộc như tính tẩu, kèn loa, khèn bè, trống, chiêng, chũm choẹ, pí pặp, bằng bu, mák hính… tạo nền nhịp thậm chí. Sự kết hợp đó không chỉ tạo nên sự sảng khoái chuyển tiếp mà còn gửi gắm ước vọng về một cuộc sống chưa đủ, hòa thuận và hòa hợp cộng đồng.

Sức mạnh cơ bắp của nghệ thuật Xòe

Xòe không chỉ là hoạt động múa đơn thuần mà còn là hòa hòa hòa quyện giữa âm nhạc, ca hát và trang phục. Tiếng leng từ trang sức bạc trên thắt lưng nữ Thái Lan, chiếc áo bó sát sản phẩm, cùng những giai điệu vui nhộn đã tạo nên một loại hình nghệ thuật mang đậm dấu ấn văn hóa Tây Bắc.

Trong quá khứ, người Thái gọi múa là “Xé”, như “Xé Then” trong lễ Kin Pang Then (ăn tết trời), “Xé Voóng” (múa vòng tròn), “Xé Khăn” (múa khăn), “Xé Cúp” (múa nón), “Xé Vi” (múa quạt)… Từ giữa thế kỷ XX, “Xé” tăng biến âm thành “Xòe” trong tiếng Việt. Ngày nay, nhịp xòe, bài xòe đã trở thành khái niệm quen thuộc, được nhân dân dùng để gọi các tác phẩm múa.

Một nhịp điệu có thể là một hoạt động lặp đi lặp lại hoặc cũng có thể là tổ hợp nhiều hoạt động nối tiếp chuỗi. Dù ngắn hay dài, mỗi nhịp đều phản ánh sức sáng tạo, niềm tự hào và sự gắn kết cộng đồng của đồng bào Thái ở vùng núi Tây Bắc.

Trao truyền và gìn giữ

Nghệ thuật Xòe Thái được lưu giữ và truyền dạy trực tiếp từ thế hệ này sang thế hệ khác, không phân biệt tuổi tác hay giới tính. Mỗi người khi tham gia vào vòng Xòe đều có thể học hỏi từ nhau – người lớn chỉ bảo vệ người trẻ, bạn bè dìu dẫn nhau, tất cả cùng hòa nhịp theo tiếng trống, tiếng khèn rỗ.

Trong gia đình người Thái, trẻ em tiếp xúc với Xòe từ rất sớm. Chúng ta được ông bà, cha mẹ dìu dẫn trong những buổi lễ ở điện thờ, trong lễ cưới hay trong các cuộc vui cộng đồng. Những điệu Xòe thiên nhiên của thầy cúng cũng được truyền lại cho con cháu, cho người kế nghiệp để mang theo tất cả những nghi lễ đẹp đẽ.

Trong đời sống cộng đồng, các thầy cúng không chỉ làm chủ nghi lễ mà còn trực tiếp truyền dạy Xòe cho các con nuôi, học trò. Trong các cuộc đua Xòe đông vui, những nghệ thuật nhân hay bậc cao kinh nghiệm giàu kinh nghiệm thường đứng hướng dẫn: từ đệm chân, đưa tay, nối vòng, đến cách sử dụng đạo cụ như khăn, nón, gậy, quạt...Dễ vậy, lớp trẻ có thể dễ dàng hòa nhập và tăng dần thành những hạt nhân giữ lửa cho vòng Xòe.

Không chỉ trong phạm vi gia đình hay bản làng, nghệ thuật Xòe vẫn được bảo tồn qua sự tồn tại chung của các nghệ nhân và nghệ sĩ múa chuyên nghiệp. Họ phối hợp với nhau để giảng dạy trong các đội văn nghệ, lớp học ở trường phổ thông, trường nghệ thuật. Chính sự kết hợp giữa nghệ nhân dân gian và nghệ sĩ hiện đại đã góp phần đưa Xòe bước ra từ bản làng, trở thành thành niềm tự hào chung của văn hóa Thái và lan tỏa rộng rãi trong đời sống nghệ thuật cả nước.