Ghé thăm làng nghề ươm tơ Cổ Chất – Di sản sống của làng nghề Nam Định

Làng tơ Cổ Chất nằm ở đâu?

Làng Cổ Chất nằm yên bình tại xã Phương Đình, huyện Trực Ninh, tỉnh Nam Định – nơi lưu giữ tinh hoa nghề ươm tơ truyền thống suốt hàng trăm năm. Từ trung tâm thành phố Nam Định, du khách chỉ cần theo quốc lộ 21 hoặc xuôi theo dòng sông Hồng khoảng 20km về phía Đông Nam là sẽ đến với vùng đất mang đậm hồn quê Bắc Bộ.

Ẩn mình bên dòng sông Ninh Cơ thơ mộng, làng Cổ Chất hiện lên thanh bình, giản dị như một bức tranh đồng quê xưa cũ. Nơi đây không chỉ nổi tiếng với khung cảnh êm đềm mà còn được biết đến là cái nôi của nghề nuôi tằm, ươm tơ, dệt lụa – một nghề truyền thống đã in sâu vào nếp sống của bao thế hệ.

Theo thời gian, nghề tơ lụa vẫn bền bỉ tồn tại như mạch ngầm nuôi dưỡng bản sắc làng quê. Gần như mỗi gia đình trong làng đều là một “lò ươm tơ” đúng nghĩa, vang vọng tiếng guồng quay và thơm lừng mùi nong dâu, nong tằm. Người Cổ Chất nổi tiếng với phong thái hiền hòa, cần mẫn; từ sớm tinh mơ đã thả hồn vào từng sợi tơ, gắn bó với những kén tằm như một phần máu thịt của đời mình.

Làng nghề có từ khi nào?

Không ai trong làng Cổ Chất có thể xác định chính xác nghề dệt tơ tằm đã bắt đầu từ khi nào. Theo lời kể của các bậc cao niên, nghề ươm tơ, dệt lụa đã hiện diện ở vùng đất này từ rất lâu, gắn bó mật thiết với đời sống cư dân như một phần máu thịt của làng. Người dân chỉ còn nhớ rằng, vào đầu thế kỷ XX, thực dân Pháp – nhận thấy tiềm năng lớn từ vùng trồng dâu, nuôi tằm ven sông Ninh – đã cho xây dựng một nhà máy ươm tơ ngay đầu làng Cổ Chất, nhằm khai thác nguồn nguyên liệu và nhân công tay nghề cao của địa phương.

Cột mốc đưa danh tiếng tơ Cổ Chất vươn xa là vào năm 1942, khi chính phủ phong kiến Nam Triều tổ chức hội chợ đấu xảo tại Hà Nội. Ông Phạm Ruân, một nghệ nhân tài hoa của làng, đã mang sản phẩm tơ Cổ Chất ra kinh kỳ dự thi. Với chất lượng vượt trội và tay nghề tinh xảo, sản phẩm của ông đã được Phủ Thống sứ Bắc Kỳ phong tặng danh hiệu “Cửu phẩm công nghệ” – một sự ghi nhận trang trọng dành cho tinh hoa làng nghề. Từ đó, cái tên tơ Cổ Chất bắt đầu lan xa, trở thành niềm tự hào không chỉ của Nam Định mà còn của cả vùng đồng bằng Bắc Bộ.

Những ký ức được kể lại từ các bô lão trong làng vẽ nên bức tranh sống động về một thời hưng thịnh: làng Cổ Chất khi ấy tấp nập người mua, kẻ bán, từng đoàn thương nhân từ khắp nơi đổ về thu mua tơ lụa, rồi xuôi dòng mang hàng ra bến Đò Chè – một thương cảng sầm uất của tỉnh Nam Định trước năm 1945. Âm thanh guồng quay, tiếng cười nói nhộn nhịp và mùi hương ngai ngái của nong tằm, nong dâu… tất cả như còn phảng phất đâu đây, lưu giữ trong tâm trí những người con làng nghề với niềm tự hào lặng lẽ.

Trải qua bao biến thiên của thời cuộc, Cổ Chất vẫn giữ trọn hồn cốt của một làng nghề truyền thống. Những sợi tơ óng mượt, tinh khiết được se bằng bàn tay cần mẫn và trái tim yêu nghề vẫn tiếp tục được tạo ra mỗi ngày, như một minh chứng sống động cho sức sống bền bỉ của làng tơ lụa cổ kính này. Có lẽ, với người Cổ Chất, tơ lụa không chỉ là nghề, mà là văn hóa, là di sản thiêng liêng được gìn giữ và trao truyền qua từng thế hệ.

Hồn tơ xứ Thành Nam 

Về với làng tơ Cổ Chất (Nam Định), du khách không chỉ được đắm mình trong không gian làng quê thanh bình bên dòng sông Ninh Cơ, mà còn được khám phá hành trình kỳ công từ lá dâu đến sợi tơ vàng óng – kết tinh của sự cần mẫn và tình yêu nghề của người dân nơi đây.

Theo người làng, quá trình nuôi tằm, ươm kén đến kéo sợi kéo dài hơn 30 ngày. Kén sau khi luộc sẽ được kéo thành sợi, cuốn vào ống rồi phơi khô để bán cho các xưởng dệt hoặc xuất khẩu. Tơ Cổ Chất có màu trắng, vàng óng, chia thành ba loại: sợi mốt, sợi mành và sợi đũi, mỗi loại phục vụ mục đích dệt khác nhau.

Dạo quanh làng, bạn sẽ bắt gặp hình ảnh những nong kén phơi nắng, guồng quay tơ lách cách, và những bà, những chị cẩn thận kéo sợi trong làn khói mỏng tỏa ra từ nồi nước sôi. Dưới ánh nắng, tơ như ánh lên sắc vàng óng ả – một vẻ đẹp mộc mạc nhưng đầy sức sống.

Dù thời đại thay đổi, người lớn tuổi trong làng vẫn trung thành với phương pháp thủ công truyền thống, trong khi lớp trẻ đã mạnh dạn đầu tư máy móc, xưởng hiện đại, giúp nghề tơ tiếp tục phát triển mà không mất đi bản sắc.