Tên gọi "Hồ Gươm" gắn liền với một truyền thuyết hào hùng về lòng yêu nước và ý chí quật cường của dân tộc, trở thành niềm tự hào của bao thế hệ người Việt. Nhưng tại sao lại gọi là Hồ Gươm? Câu trả lời nằm sâu trong những trang sử hào hùng của dân tộc, kết tinh trong một truyền thuyết ý nghĩa.
Hồ Gươm, hay còn gọi là Hồ Hoàn Kiếm, được đặt tên theo truyền thuyết vua Lê Lợi trả gươm báu cho Rùa thần. Chuyện kể rằng, sau khi đánh thắng giặc Minh, vua Lê Lợi đi thuyền trên hồ Lục Thủy (tên cũ của hồ Gươm) thì Rùa vàng nổi lên đòi gươm. Vua liền trả gươm và từ đó hồ mang tên gọi Hoàn Kiếm, hay Hồ Gươm.

Trước khi mang tên gọi "Hoàn Kiếm", hồ nước này đã trải qua nhiều tên gọi khác nhau, mỗi tên gọi đều mang trong mình một dấu ấn lịch sử hoặc một đặc điểm riêng biệt. Trong số đó, có thể kể đến như:
Tuy có nhiều tên gọi nhưng tên gọi "Hoàn Kiếm" mới là tên gọi được sử dụng chính thức. Tên gọi này xuất hiện vào đầu thế kỷ 15, gắn liền với truyền thuyết vua Lê Lợi trả gươm báu cho Rùa thần.
Chuyện kể rằng, vào đầu thế kỷ 15, khi đất nước đang bị quân Minh xâm lược, Lê Lợi - một người con ưu tú của dân tộc đã đứng lên lãnh đạo cuộc kháng chiến. Trong cuộc chiến đó, Lê Lợi đã nhận được sự giúp đỡ của Long Vương, vị thần cai quản vùng sông nước. Long Vương đã cho Lê Lợi mượn một thanh gươm thần để đánh giặc. Nhờ có thanh gươm thần, Lê Lợi đã đánh tan quân Minh, giành lại độc lập cho đất nước.

Sau khi đất nước hòa bình, Lê Lợi lên làm vua và một lần đi thuyền dạo chơi trên hồ Lục Thủy. Bỗng có một con Rùa vàng nổi lên mặt nước và cất tiếng nói: "Xin bệ hạ hoàn gươm lại cho Long Vương!". Vua Lê Lợi hiểu ra rằng thanh gươm thần chỉ là vật mượn tạm để đánh giặc, nay nước nhà đã yên bình thì phải trả lại cho chủ nhân của nó. Vua liền tuốt gươm trao cho Rùa vàng. Rùa ngậm gươm lặn xuống đáy hồ. Từ đó, hồ Lục Thủy được đổi tên thành hồ Hoàn Kiếm (hồ Trả Gươm).
Truyền thuyết về Hồ Gươm không chỉ là một câu chuyện lịch sử mà còn là một biểu tượng văn hóa sâu sắc. Nó thể hiện lòng yêu nước, ý chí quật cường của dân tộc Việt Nam trong cuộc đấu tranh chống ngoại xâm. Đồng thời, nó cũng thể hiện tinh thần hòa hiếu, trọng nghĩa, biết ơn của người Việt Nam. Việc trả gươm cho Long Vương là hành động đẹp, thể hiện sự tôn trọng và lòng biết ơn đối với những người đã giúp đỡ mình.
Hồ Gươm không chỉ mang ý nghĩa lịch sử mà còn là một không gian văn hóa quan trọng của thủ đô Hà Nội. Xung quanh hồ có nhiều di tích lịch sử, văn hóa như đền Ngọc Sơn, Tháp Rùa, cầu Thê Húc. Đây là những điểm đến quen thuộc của người dân Hà Nội và du khách khi đến tham quan thủ đô. Hồ Gươm cũng là nơi diễn ra nhiều sự kiện quan trọng của thành phố, là nơi giao lưu văn hóa, thể thao của người dân.
Ngày nay, Hồ Gươm không chỉ là một thắng cảnh đẹp mà còn là một biểu tượng của hòa bình và hữu nghị. Mỗi dịp Tết đến xuân về, người dân Hà Nội lại nô nức đổ về Hồ Gươm để tham gia các hoạt động văn hóa, vui chơi, giải trí. Hồ Gươm trở thành điểm hẹn của tình yêu đôi lứa, là nơi để mọi người tìm lại những khoảnh khắc bình yên giữa lòng thủ đô ồn ào, náo nhiệt.
Tên gọi "Hồ Gươm" không chỉ là một cái tên mà là cả một câu chuyện lịch sử, văn hóa, là biểu tượng của lòng yêu nước, tinh thần thượng võ và khát vọng hòa bình của người Việt Nam.