Độc đáo kiến trúc nhà trình tường của "miền đá nở hoa” Hà Giang

Nơi đây còn ẩn chứa một nét đẹp văn hóa độc đáo, thấm đẫm tinh thần và bản sắc của các dân tộc thiểu số, thể hiện rõ nét qua những nếp nhà trình tường vững chãi, mộc mạc mà đầy cuốn hút. Kiến trúc nhà trình tường không đơn thuần là nơi trú ngụ, mà còn là biểu tượng cho sức sống mãnh liệt, sự thích nghi tài tình và óc sáng tạo của con người trước sự khắc nghiệt của thiên nhiên cao nguyên đá.

Nói đến Hà Giang là nói đến đá. Đá chồng đá, đá nối tiếp đá, tạo nên một khung cảnh vừa hoang sơ, dữ dội, lại vừa nên thơ, kỳ vĩ. Trong bối cảnh tưởng chừng chỉ có sự cằn cỗi ấy, con người, chủ yếu là đồng bào dân tộc H'Mông, Tày, Lô Lô... đã không khuất phục. Họ học cách sống hòa hợp với đá, biến chính vật liệu tưởng chừng khô cứng ấy thành nền tảng cho cuộc sống. 

Nhà trình tường ra đời như một lẽ tự nhiên, một giải pháp kiến trúc tối ưu trong điều kiện khan hiếm gỗ và thừa thãi đất đá. Đó là minh chứng cho triết lý sống dựa vào thiên nhiên, thuận theo tự nhiên của người dân vùng cao.

Điểm đặc trưng nhất làm nên tên gọi "nhà trình tường" chính là kỹ thuật xây dựng độc đáo: dùng đất sét đập chặt trong khuôn gỗ để tạo thành những bức tường dày, vững chắc. Quá trình này đòi hỏi sự tỉ mỉ, kiên nhẫn và sức lực dẻo dai. 

Đất được chọn phải là loại đất sét có độ kết dính cao, được làm sạch, loại bỏ tạp chất, sau đó trộn với đá dăm nhỏ hoặc rơm băm ngắn để tăng độ bền. Người ta dựng những chiếc khuôn gỗ (thường làm từ gỗ thông chắc chắn) theo kích thước mong muốn của bức tường, đổ đất đã chuẩn bị vào khuôn từng lớp một, rồi dùng những chiếc vồ nặng nện (trình) thật mạnh và đều tay cho đến khi đất nén chặt lại. 

Cứ hết một lớp khuôn này, người ta lại dỡ khuôn, chuyển lên trên để trình lớp tiếp theo. Từng lớp đất nén chặt vào nhau, tạo thành một khối tường đồng nhất, dày dặn, có thể lên tới 40-80cm.

Nhìn từ xa, những ngôi nhà trình tường ở Hà Giang thường nổi bật với hai tông màu chủ đạo là màu nâu ấm áp của đất và màu xám trầm mặc của đá, hòa quyện một cách hoàn hảo vào gam màu chung của núi rừng cao nguyên. 

Vẻ đẹp mộc mạc, tự nhiên ấy không hề đơn điệu. Bề mặt tường đất, dù được nện phẳng, vẫn phảng phất những dấu vết của quá trình thi công thủ công, tạo nên một kết cấu độc đáo, giàu cảm xúc. Dưới ánh nắng mặt trời, những bức tường đất ánh lên sắc nâu đỏ quyến rũ, còn khi chiều tà hay trong sương sớm, chúng lại mang vẻ trầm mặc, cổ kính đầy bí ẩn.

Kết cấu phổ biến của một ngôi nhà trình tường truyền thống thường gồm ba gian chính, với các không gian chức năng được phân chia rõ ràng: gian giữa thường là nơi trang trọng nhất, đặt bàn thờ tổ tiên và tiếp khách; hai gian bên dành cho sinh hoạt gia đình, nghỉ ngơi và bếp núc. 

Mái nhà thường được lợp bằng ngói âm dương màu nâu đỏ hoặc những tấm đá phiến đen dày dặn được chế tác công phu, vừa đảm bảo che mưa nắng, vừa tăng thêm nét duyên dáng, cổ kính cho ngôi nhà.

Một yếu tố không thể tách rời và góp phần tạo nên sự độc đáo, vững chãi cho quần thể kiến trúc nhà trình tường chính là hàng rào đá bao quanh. Khác với những hàng rào xây gạch hay bê tông thường thấy ở miền xuôi, hàng rào ở Hà Giang được xếp hoàn toàn bằng đá. Điều đặc biệt làm nên sự cuốn hút, như bạn đã nhận xét, là những viên đá này không hề được đẽo gọt theo một quy chuẩn nào. 

Người dân tận dụng chính những viên đá đủ mọi hình thù, kích cỡ mà họ khai thác được tại chỗ, bằng kinh nghiệm và sự khéo léo tài tình, xếp chồng lên nhau một cách ngẫu nhiên mà vẫn tạo thành một bức tường thành vững chắc, kiên cố đến lạ thường. Không cần bất cứ chất kết dính nào, những viên đá gối lên nhau, cài vào nhau, dựa vào sức nặng và sự cân bằng tự nhiên để đứng vững trước mưa nắng, gió sương qua hàng chục, thậm chí hàng trăm năm. 

Kiến trúc nhà trình tường không chỉ có giá trị về mặt công năng và thẩm mỹ, mà còn mang đậm ý nghĩa văn hóa, tinh thần. Ngôi nhà là trung tâm của đời sống gia đình, nơi lưu giữ những giá trị truyền thống, nơi diễn ra các nghi lễ quan trọng, nơi gắn kết các thành viên và cộng đồng. Việc xây dựng một ngôi nhà trình tường thường là công việc của cả cộng đồng, thể hiện tinh thần đoàn kết, tương trợ lẫn nhau. Bản thân ngôi nhà cũng được xem là một thực thể sống, có linh hồn, gắn bó mật thiết với vận mệnh của gia chủ.

Một minh chứng sống động cho sức hấp dẫn của kiến trúc này chính là "Nhà của Pao" - một điểm đến không thể bỏ qua trên hành trình khám phá cao nguyên đá. Ngôi nhà cổ với tuổi đời gần trăm năm này, sau khi trở thành bối cảnh chính cho bộ phim nổi tiếng "Chuyện của Pao", đã trở thành biểu tượng cho vẻ đẹp bình dị, cổ kính và hữu tình của những nếp nhà trình tường. 

Tọa lạc giữa không gian bao la của thung lũng Sủng Là, Nhà của Pao hiện lên với bức tường đất nâu sồng ấm áp, hàng rào đá vững chãi bao quanh, mái ngói âm dương phủ màu thời gian và những cây đào, cây mận điểm xuyết trước sân. Nó hội tụ đầy đủ những nét tinh túy nhất của kiến trúc trình tường, mang đến cho du khách cảm giác bình yên, hoài cổ và một sự kết nối sâu sắc với văn hóa bản địa.

Kiến trúc nhà trình tường ở Hà Giang là một di sản văn hóa vật thể vô giá. Những ngôi nhà ấy không chỉ là nơi che mưa che nắng, mà còn là những câu chuyện kể về lịch sử, văn hóa và sức sống mãnh liệt của Hà Giang - miền đất nơi đá cũng biết "nở hoa".